Kara umowna – czym jest?

Kara umowna to klauzula stosowana w umowach cywilnoprawnych, która pozwala zabezpieczyć strony w przypadku powstania szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego np. w przypadku nieterminowego zwrotu przedmiotu najmu. Jest ona uregulowana prawnie w art. 483 Ustawy Kodeks cywilny. Jednak warto pamiętać, że jeśli zobowiązanie ma charakter pieniężny, to nie kara umowna pełni funkcję zabezpieczenia, lecz odsetki.

W przypadku naruszenia zapisów umowy wierzycielowi przysługuje wcześniej zastrzeżona kwota, bez względu na rzeczywistą wysokość poniesionej szkody, o czym informuje art. 484. § 1 kc. Nawet jeśli wierzyciel nie poniósł szkody, to nie zwalnia to dłużnika z obowiązku zapłaty kary umownej. Z drugiej strony dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej w przypadku, gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane lub jeśli kara umowna jest rażąco wygórowana, o czym mówi art. 484. § 2 kc. Dlatego warto wiedzieć, jak zastosować w umowie karę umowną tak, by w razie sporu nie została podważona.

Kara umowna a prawa konsumenta

Wydaje się oczywistym, że jedną z funkcji kary jest odstraszanie od zrywania warunków umowy. Okazuje się jednak, że przedsiębiorcy, którzy nakładają zbyt wysokie kary umowne, na przykład jako kara za zerwanie umowy, nierzadko działają niezgodnie z prawem konsumenckim. Częstą praktyką firm jest bowiem zastrzeganie kar umownych, które obciążają wyłącznie konsumentów i są nadmiernie wygórowane. Praktyka ta wynika z faktu, że kodeks cywilny nie reguluje kwot maksymalnych dla kar umownych i nie ingeruje w swobodę zawierania umów. Są to jednak zapisy niedozwolone, więc w takim przypadku konsument może uchylić się od płacenia ustalonej kwoty.

Podstawowym skutkiem kary umownej nie może być jedynie wzbogacenie się wierzyciela i nie może być ona wygórowana niewspółmiernie do celów i założeń, którym ma służyć. Zasadniczo ma to być wyłącznie rekompensata za szkody spowodowane niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania. Wierzyciel może także podważać zasadność kary umownej, jeśli wykonanie zobowiązania stało się niemożliwe nie z jego winy, a także wtedy, gdy do powstania szkody przyczynił się wierzyciel. Oczywiście katalog kryteriów, które umożliwiają zmniejszenie lub uchylenie kary umownej, nie jest zamknięty, więc ostateczna ocena należy do sądu orzekającego. Elementem przemawiającym na korzyść konsumenta – dłużnika, jest też fakt, że często nie ma on realnego wpływu na wysokość kary, gdyż podpisuje umowę powstałą w oparciu o wzorzec na przykład, gdy zawiera umowę z dostawcą usług telekomunikacyjnych.

Wysokość kary umownej

Kara umowna musi zostać zastrzeżona w taki sposób, by zapisy umowy jasno wskazywały na konkretną kwotę do zapłaty lub określały zasady umożliwiające jej precyzyjne obliczenie. Tak jak wspomnieliśmy, zastrzeżenie zbyt wysokiej kwoty może być nieskuteczne. Z drugiej strony zbyt niska kwota może nie pokryć szkody wynikającej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Dlatego dobrą praktyką jest uwzględnienie zapisu, który umożliwi dochodzenie odszkodowania w zakresie, w jakim szkoda przewyższa kwotę ustaloną jako karę umowną. W tym wypadku sąd nie uzna, że zapłata kary umownej wyczerpała wszelkie roszczenia wobec dłużnika.

Co ciekawe, w umowie można zastrzec więcej niż jedną karę umowną. Na przykład kara umowna za odstąpienie od umowy może mieć ustaloną inną wysokość niż kara za nienależyte wykonanie zobowiązania.

Skuteczność kar umownych

Brak szczegółowych regulacji dotyczących kar umownych w prawie sprawia, że jest ona narzędziem do wielu nadużyć oraz sposobem żerowania na nieświadomych konsumentach. Niestety nie da się ukryć, że siła stron w wielu umowach jest nieproporcjonalna. Dlatego kary umowne bywają podważane. Nie ma tego ryzyka wtedy, gdy kara umowna pełni funkcję gwarancyjną i odszkodowawczą w umowach zawieranych pomiędzy równymi sobie stronami, a więc na przykład pomiędzy przedsiębiorcami czy też pomiędzy osobami fizycznymi.

Egzekwowanie kar umownych

Mając podstawy do egzekwowania kary umownej, należy zacząć od próby polubownego odzyskania ustalonej w umowie kwoty. Jeśli działanie będzie nieskuteczne, kolejnym krokiem jest formalne wezwanie do zapłaty z wyznaczeniem terminu adekwatnego do wysokości żądanej kwoty. W przypadku nieuiszczenia kary umownej we wskazanym terminie wierzyciel może skierować sprawę do sądu powszechnego lub arbitrażowego, zgodnie z ustaleniami zawartymi w umowie. W pozwie trzeba wskazać, z czego wynika żądanie i obowiązek zapłaty kary umownej, a także dołączyć kopię umowy, wezwania do zapłaty i innych dokumentów poświadczających zasadność roszczenia.